گوهر معنا

بررسی قاعده وضع الفاظ برای ارواح معانی

تألیف حجت‌الاسلام والمسلمین حاج سید حسن خمینی

به كوشش سیدمحمد حسن مخبر ـ سیدمحمود صادقی

قطع وزیری چاپ دوم : 20000 تومان

قرآن كریم در بیان مطالب، همه ظرفیت‌های الفاظ و جملات را به كار گرفته است. این كتاب همه معارفی را كه بشر برای سعادت خویش بدان نیاز دارد، در حجم كمی از الفاظ و عبارات ارائه كرده است؛ این امر موجب شده است كه فهم بخشی از آیات، به تأمل، تدبر، تدقیق و تحقیق بیشتری نیاز یابد. این تأمل و تدبر، ناگزیر نیازمند روش‌ها، اصول، مبانی و قواعدی است كه به عنوان میزان ارزیابی صحیح و ناصحیح به كار گرفته شود.

علوم دارای سه ركن اساسی‌اند: موضوع، هدف و روش كه در این بین، روش جایگاهی ویژه دارد. روش تفسیر، به معنای امری فراگیر است كه مفسّر آن را در همه آیات به كار می‌گیرد و اختلاف در ‌آن، گونه‌گونی در همه بخش‌های تفسیر را موجب می‌شود و این همان منابع و مستندات تفسیر است كه در نظر مفسران متفاوت است. تنوع منابع تفسیری، بر تفسیر آیات به صورت كلی اثرگذار است و روش و منهج تفسیری هر مفسّر را مشخص می‌كند و در حقیقت تقسیم تفاسیر به روایی، قرآن به قرآن، شهودی، ظاهری، باطنی، عقلی و اجتهادی در این چهارچوب جای می‌گیرد.

وجود شیوه‌های گونه‌گون تفسیری و اختلاف‌ها و خطاهای مفسران حاكی از نیاز مفسّر به شناسایی قواعدی متقن بر مبنای بدیهیات عقلی و قطعیات و مسلمات شرعی و ارتكازات عقلایی است تا شیوه تفسیری خود را بر آن استوار سازد، تا هم شیوه او بی‌مبنا و استحسانی نباشد و هم در موارد اختلاف، گزینش و ترجیح او بی‌ملاك و گزاف نباشد و هم با رعایت آن قواعد، خطاهای تفسیر وی كاهش یافته، به مراد واقعی خدای متعالی دست یابد و با توجه به اینكه نازل كننده قرآن كریم، آفریدگار عقل و فرود آورنده شرع است و به این دو حجیت بخشیده، و قرآن با مردم به زبان خود آنان سخن گفته است، اتقان قواعد مزبور و صحت تفسیر استوار بر آن آشكار و بی‌نیاز است.

« نظریه وضع الفاظ برای ارواح معانی» را می‌توان قاعده‌ای تفسیری دانست كه پایه‌گذاران و باورمندان به آن، آن را برای پرهیز از درافتادن در دام مجاز و نیز گریز از ابتلا به تأویل و همچنین مصونیت از خطا در تفسیر آیات متشابه بنیان نهاده‌اند.

این قاعده تفسیری، مفسّر را از تفسیر قشری و ظاهری آیات قرآن كریم بازمی‌دارد و نیز به گونه‌ای با گسترش معنای كلمات، گستره مفهومی كلمات را افزایش داده، دریچه‌ای نو در فهم مراد جدی آیات به روی مفسّر می‌گشاید. این قاعده در علم تفسیر (به‌خصوص تفسیر آیات متشابه) بسیار كارگشاست، لیكن در بعضی جهات از علم اصول سر برمی‌آورد؛ كتاب «گوهر معنا» نیز رهیافتی است از علم اصول به حیطه تفسیر.

107022